B

Kadada’ na Hestórian Guåhan

Guåhan et mås dångkolo yan yahåyaya na isla gi Islan Marianas siha.  Ginen i ma sagåyen i manåtasi na taotaogue kåsi 4,000 åños tåtte,  guiya unu gi et mås tåftaf na sinaga gi i Pasifiku. I hiniyong i kottura yan i lengguåhi entre i hinirasión siha mås ma tungo’ kumu CHamoru – unu gi entre 1,200 na fino’ ‘Austronesian’ ginen i ansiånu na ‘Yellow’ yan ‘Yangze’ na lugåt. I manmaguaddok na sinedda’ ha såsangan na gi 800 ‘CE’, manmafotma siha ni’ CHamoru mipatte na tinaotao ni’ manmanhåtsa mås ki nahong na åcho’ latte para u sinapotte i liheng siha para dinanña’.  

Si Ferdinand Magellan (1480-1521), i fine’nena na liliko’ i tano’ ginen Uropu ni’ måtto Guåhan gi 1521.  Meggai na liniliko’ ginen sanhiyong tumattiyi este, ya ma sagåyi ni’ Españot gi mina’disisiette na siklo.  I chetnot i taotao sanhiyong yan i 28 åños na geran i CHamoru yan Españot rumibåha i kinantidån taotao dies put siento ginen i hagas na gloriå-ña. Gi i mina’disinuebi na siklo, chinile’ Guåhan ni’ i Eståtdos Unidos gi durånten i geran i Españot-Amirikånu, ya ma po’lo gi papa’ i aturidåt i ‘US Navy’. Gi durånten i Geran i Tano’ II, desde Disembre 8, 1941, asta ki Huliu 21, 1944, manhinatme ni CHapanis esta ki  mansinedda’ ta’lo ni ‘US’ gi tai’ase’ na gera ni’ meggai na inusente na taotao manmapuno’. Gi påpa’ i ‘US Navy’, meggai na Mañamoru manmalingu nu i tano’-ñiha ginen i ‘US condemnations’ ya manmachule’ i tano’.  Gi 1950, I ‘Organic Act of Guåhan’ numå’i fansi’udadånu i Mañamoru siha.

På’go, i tano’ Guåhan, ma otganisa ya ginibebietna ni’ tirituriåt i Eståtdos Unidos ni’ humuyong kumu lugåt annai manliliheng yan manlåla’la’ i taotao para inadilånton ikonemiha yan kumetsiu gi este na båndan i tano’.  Binense ni’ meggai difirentes yan mesklao taotao este, lao ma sostetieni ha’ gi binanidå yan i espiriton  minetgot-ña, i lengguåhi yan i kotturan i Mañamoru.    

I Latte

Simbulon prisisu na espiriton i lina’la’ kotturan CHamoru i latte ni’ siña ma sodda’ gi entre i Marianas.  Gi kada’ latte, guaha dos na åcho’:  I sampapa’ i haligi ya i sanhilo’ i tasa. Ma fa’tinas ginen i acho’ åfok pat åcho’ nånak, tengnga ma na’fanalapåt i åcho’ latte put luchan sais asta katotse para fondon i gima’ siha yan otro siha na liheng. Ma na’takhelo’ i hinatsa kosaki u å’anglo’ ha’, ti u hinatme ni’ ga’ga’ ya guaha ma tåmpe na lugåt para macho’cho’,  påpa’ såtge,  gi sampapa’ i gima’. Uniku i latte para este na lugåt siña ha’ ma fa’tinas para u linangak i linao yan påkyo. Parehu yan i inamko’ i ‘Mayan pyramids’, rinispresesenta i latte i minenhalom na hinatsan i CHamoru.

I “Sakman”

Ma å’alok na sakman i galaide’ ni’ manåtasen CHamoru.  Manlinemlem i bisitan Uropu ni’ i chinaddek yan i minetgot este na galaide’ gi ma baban tåsi.  Ha nota påpa’  un biaheru na manggof chaddek esta “kulan manggugupu”.

I manåtasen CHamoru manla’yak gi ma baba na tåsi  ginen i tinaitai i guinaifen månglo’ yan i tumaimamanon i tasi ya ma usa i mismo tiningo’-niha put kinalamten i puti’on siha kumu giha. I galaide unu na klåsen  sakman ni’ ma usa para mameska gi sanhalom yan sanhiyong i rubentasión gi durånten i mina’disisiette na siklo.  Mientras pumåran-ñaihon i fina’tinas este siha na såhyan gi i durånten i gine’helo’ i hinatmen sanhiyong gi mina’disisiette na siklo, gi i uttemon i disinuebi yan bente na siklo, guaha hinatsan  enteres i sakman ni’ umeppok i pusisión i ma fa’tinas i batko siha ni’ ma usa para i huegon kareran luma’yak.